Քաղաքացուն անհայտ բացակայող կամ մահացած ճանաչելու իրավունքն ամրագրված է Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքում: Տվյալ իրավական գործիքը ունի կիրառման երկար պատմություն և հաճախ կարող է էական ազդեցություն ունենալ որոշ քաղաքացիների իրավունքների և պարտականությունների համակցության վրա ։

Քաղաքացուն բացակայող ճանաչելու անհրաժեշտություն կարող է առաջանալ այն դեպքում, երբ անհրաժեշտ է կազմակերպել երկար ժամանակ բացակայող քաղաքացու գույքի կառավարումը, գրանցել ամուսնալուծությունը, քաղաքացիություն ստանալ անչափահաս երեխայի համար, վաճառել համատեղ գույքը, Ժառանգություն ձեւակերպել նրա թողած գույքի վրա, ինչպես նաեւ մի շարք այլ կենսական իրավիճակներում, որոնց դեպքում քաղաքացու երկար բացակայությունը կարող է հանգեցնել իրավաբանորեն նշանակալի գործողությունների իրականացման անհրաժեշտության:

Քաղաքացուն Հայաստանի Հանրապետության դատարաններում անհայտ բացակայող կամ մահացած ճանաչելու կարգը

ՀՀ ՔԿ 44-րդ հոդվածն ասում է, որ դատարանը շահագրգիռ անձանց դիմումով իրավունք ունի քաղաքացուն անհայտ բացակայող ճանաչել, եթե նրա բնակության վայրում մեկ տարվա ընթացքում բացակայում են նրա գտնվելու վայրի մասին տեղեկությունները:

Բացակայողի մասին վերջին տեղեկությունների ստացման օրը որոշելու անհնարինության դեպքում դրա բացակայության ժամկետը հաշվարկվում է այն ամսվան հաջորդող ամսվա առաջին օրվանից, որում ստացվել են նրա մասին վերջին տեղեկությունները: Եթե ամսվա որոշումը հնարավոր չէ, ապա ժամկետը հաշվարկվում է հաջորդ տարվա հունվարի 1-ից:

ՀՀ ՔԿ 47-րդ հոդվածում ամրագրված մյուս նորմը սահմանում է, որ քաղաքացին կարող է ճանաչվել մահացած դատարանի կողմից, եթե վերջին երեք տարիների ընթացքում իր բնակության վայրում բացակայում են քաղաքացու գտնվելու վայրի մասին տեղեկություններ: Իսկ եթե նա անհետ կորել է այնպիսի հանգամանքներում, որոնք սպառնացել են մահ պատճառել կամ հիմք են տալիս ենթադրելու դժբախտ պատահարի հետեւանքով մահանալու մասին, Քաղաքացին կարող է մահացած ճանաչվել նրա գտնվելու վայրի մասին վերջին տեղեկությունները ստանալու օրվանից վեց ամսվա ընթացքում:

Օրենքով սահմանված է նաեւ այլ ժամկետ, որի ավարտից հետո շահագրգիռ անձը կարող է դիմել քաղաքացուն մահացած ճանաչելու մասին դիմումով: Այսպես, մարտական գործողությունների ժամանակ անհետ կորած եւ անհայտ բացակայող զինծառայողը չի կարող մահացած ճանաչվել մարտական գործողությունների ավարտից երկու տարի անց ։

Հայաստանում անհայտ բացակայող կամ մահացած ճանաչումն իրականացվում է միայն ընդհանուր իրավասության դատարանների կողմից: Նման գործերը քննվում են հատուկ վարույթի կարգով։ Անհայտ բացակայող կամ մահացած ճանաչելու մասին դիմումը ներկայացվում է դիմողի բնակության վայրի կամ բացակայողի վերջին հայտնի բնակության վայրի դատարան:

Ներկայացված դիմումը պետք է համապատասխանի ՀՀ ՔՊԿ-ում սահմանված որոշակի ընթացակարգային պահանջներին: Դիմումում նշվում են դիմողի համար ակնկալվող իրավական հետևանքները, նրա խնդրանքի բավարարման դեպքում առաջացող իրավական հետևանքները, այն հանգամանքներն ու փաստերը, որոնք ապացուցում են քաղաքացու անհայտ բացակայությունը, նրա կյանքին սպառնացող հանգամանքները կամ այլ փաստեր, որոնք թույլ են տալիս ենթադրել, որ քաղաքացու մահը կարող է որոշակի դժբախտ պատահարի հետևանք լինել: Բացի այդ, դիմումին կցվում է պետտուրքի վճարման անդորրագրի նմուշը։ Նշված պահանջների պահպանումը պարտադիր է դիմողի համար, քանի որ հակառակ դեպքում դատարանը կարող է գործը չվերցնել իր քննությանը և վերադարձնել այն ։

Կարևոր է հիշել, որ դիմումում պետք է հնարավորինս հստակ և կոռեկտ կերպով շարադրել այն նպատակը, որով ներկայացվում է դիմումը, ինչպես նաև դիմումատուի այն իրավական շահը, որը կորզվելու է նրա կողմից ներկայացված դիմումի բավարարման արդյունքում ։ Այսպես, եթե երրորդ անձը դիմում ներկայացնի ՝ վկայակոչելով, որ անհայտ բացակայող ճանաչումն անհրաժեշտ է բացակայող անձի կնոջը ՝ ամուսնալուծության հետագա գրանցման նպատակով, դատարանը գործն ըստ էության չի քննելու, քանի որ ընդհանուր կանոնով դիմումը պետք է ներկայացվի հենց շահառուի կողմից ։ Քաղաքացուն մահացած կամ անհայտ բացակայող ճանաչելու խնդրանքով դատարան կարող են դիմել միայն անձի օրինական ներկայացուցիչները (անչափահասի ծնողը, որդեգրողը, անգործունակ անձի խնամակալը եւ այլն): Լիազորագրի հիման վրա Դիմողի անունից կարող են հանդես գալ միայն Հայաստանի Հանրապետությունում լիցենզավորված փաստաբանները:

Իսկ եթե դատավորը գործը վարույթ է ընդունել, ապա նրա հետագա գործողություններն ուղղված կլինեն բացակայող անձի որոնմանը եւ դիմողի պնդումները հաստատող տեղեկություններ ստանալուն ։ Դրա համար Կազմվում է հարցում ՝ կորածի բնակության վայրի տեղական ինքնակառավարման մարմին եւ հարցում ՝ Ըստ բացակայողի վերջին աշխատանքի վայրի ։ Բացի այդ, դատարանը որոշում է ընդունում քաղաքացուն անհայտ բացակայող կամ մահացած ճանաչելու մասին դատական վարույթ հարուցելու մասին տպագիր լրատվության միջոցներում հաղորդում հրապարակելու մասին: ԶԼՄ-ներում հաղորդագրության տեղադրման ծախսերը կրում է դիմողը։

Նշված գործողությունները կատարելուց հետո դատավորը կարող է խնամակալության եւ հոգաբարձության մարմիններին առաջարկել խնամակալի նշանակել բացակայող քաղաքացու գույքը պահպանելու նպատակով:

Դատական նիստի շրջանակներում դատավորը քննում է դիմողի կողմից ներկայացվող հիմնավորումներն ու ապացույցները, ինչպես նաեւ գնահատում նրա խնդրանքի իրավաչափությունը: Որոշ դեպքերում լրացուցիչ ապացույցներ ներկայացնելու անհրաժեշտություն կարող է առաջանալ ։

Եթե բոլոր հետախուզական գործողությունների արդյունքներով դատարանը չի կարողանում հայտնաբերել 1 տարվա ընթացքում կամ 3 տարվա ընթացքում բացակայողի գտնվելու վայրի մասին հավաստի տեղեկություններ, ապա դատավորը որոշում է կայացնում անձին անհայտ բացակայող կամ մահացած ճանաչելու մասին (կախված ներկայացվող պահանջից): Ընդ որում, պետք է նշել, որ քաղաքացուն բացակայող ճանաչելու արդյունքում անհայտ բացակայող գույքի գտնվելու վայրի խնամակալության եւ հոգաբարձության մարմինը խնամակալին նշանակում է այդ գույքի պահպանության համար:

Երբ քաղաքացին ճանաչվում է մահացած, Հայաստանի Հանրապետության ՔԿԱԳ-ի (Քաղաքացիական կացության ակտերի գրանցման) համապատասխան մարմինները քաղաքացու մահվան մասին գրառում են կատարում, որի արդյունքում դիմողին Տրվում է մահվան վկայական:

Վստահված կառավարչի նշանակումը Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությանը համապատասխան

Անհայտ բացակայողի գույքի կառավարիչը նշանակվում է խնամակալության եւ հոգաբարձության մարմնի ՝ համայնքային մարմնին կից որոշման հիման վրա: Կառավարչի անձին հատուկ դեր է վերապահված, քանի որ նա օժտված է բացառիկ լիազորություններով, որոնք պահանջում են իր անձի նկատմամբ վստահության բարձր մակարդակ ։ Կառավարիչը պարտավոր է տնօրինել գույքի հավատարմագրային կառավարչին այնպես, որ նրա գործողությունները չհակասեն բացակայողի շահերին: Կառավարիչը բացակա անձի գույքի հաշվին մարում է նրա պարտքերը,տնօրինում եւ տնօրինում է գույքը ՝ ի շահ նրա, ինչպես նաեւ տրամադրում է բացակայողի խնամարկյալներին:

Ընդհանուր կանոնով ՀՀ ՊԿ-ն սահմանում է որոշակի չափանիշներ, որոնց կառավարիչը պարտավոր է համապատասխանել.նա պետք է ունենա անհատ ձեռնարկատիրոջ կարգավիճակ կամ պետք է գրանցվի որպես առևտրային կազմակերպություն: Սակայն որպես գույքի կառավարիչ անհայտ բացակայող անձինք կարող են նշանակվել արտակարգ դրության կարգավիճակ չունեցող անձինք, Այսինքն ՝ ցանկացած ֆիզիկական անձ ։

Խնամակալության եւ հոգաբարձության մարմինն անհրաժեշտության դեպքում կարող է մինչեւ բացակա քաղաքացու գտնվելու վայրի մասին վերջին տեղեկություններն ստանալու օրվանից մեկ տարին լրանալը ՝ դատարանի վճռի հիման վրա նշանակել նրա գույքի կառավարչին:

Եթե կառավարչի նշանակման օրվանից երեք տարի հետո անձին անհայտ բացակայող ճանաչելու մասին դատարանի որոշումը չի վերացվել եւ քաղաքացուն մահացած ճանաչելու մասին դատարան դիմում չի եղել, ապա խնամակալության եւ հոգաբարձության մարմինը պարտավոր է քաղաքացուն մահացած ճանաչելու մասին դիմումով դիմել դատարան:

Անհայտ բացակայող քաղաքացու կամ մահացածի վերադարձը

Որոշ դեպքերում երկար ժամանակ բացակայող քաղաքացիները, ինչպես նաեւ դատարանի կողմից մահացած ճանաչված քաղաքացիները գտնվում են, կամ նրանց գտնվելու վայրի մասին ստացվում են որոշակի տեղեկություններ: Այս իրավիճակում վերադարձված անձի իրավունքները վերականգնվում են, եւ քաղաքացին իրավունք է ստանում պահանջել վերադարձնել օտարված գույքը: Դատարանն այդ անձի դիմումով վերացնում է ավելի վաղ ընդունած որոշումը, որի արդյունքում վերացվում է նրա գույքի նկատմամբ սահմանված խնամակալությունը: Բացի այդ, մահվան ակտի նախկինում կատարված գրառումն անվավեր է ճանաչվում:

Անկախ իր ներկայանալու ժամանակից ՝ քաղաքացին յուրաքանչյուր անձից կարող է պահանջել պահպանված գույքի վերադարձ, որն անհատույց փոխանցվել է այդ անձին ՝ քաղաքացուն մահացած ճանաչելուց հետո: Պետք է հաշվի առնել, որ դրամական միջոցների և արժեթղթերի բռնագանձման պահանջը ներկայացնողի նկատմամբ չի կարող ներկայացվել բարեխիղճ ձեռք բերողներին ցանկացած դեպքում։

Մահացած ճանաչված քաղաքացու գույքը հատուցելի գործարքներով ձեռք բերած անձինք պարտավոր են նրան վերադարձնել այդ գույքը, եթե ապացուցվել է, որ ձեռք բերելով գույքը ՝ նրանք գիտեին, որ մահացած ճանաչված քաղաքացին ողջ է: Այդպիսի գույքի վերադարձի անհնարինության դեպքում բնույթով փոխհատուցվում է դրա արժեքը: Եթե մահացած ճանաչված քաղաքացու գույքը ժառանգության իրավունքով անցել է համայնքին եւ իրացվել Հայաստանի օրենսդրությամբ նախատեսված պայմանների պահպանմամբ, ապա քաղաքացուն մահացած ճանաչելու մասին որոշումը վերացնելուց հետո նրան վերադարձվում է գույքի իրացումից ստացված գումարը