Եվրասիական տնտեսական միության մասին պայմանագիրը նոր դատական մարմին է ստեղծել ԵԱՏՄ անդամ պետությունների և նրանց տնտեսավարող սուբյեկտների ՝ Եվրասիական տնտեսական միության դատարանի համար: Տվյալ դատարանը մշտապես գործող դատական մարմին է եւ գտնվում է Բելառուսի Հանրապետության Մինսկ քաղաքում: Այն բանից հետո, երբ 2015 թվականի հունվարի 2-ին Եվրասիական տնտեսական միության մասին պայմանագիրն ուժի մեջ մտավ Հայաստանի համար, Եվրասիական տնտեսական միության մասին պայմանագրի 2-րդ հավելվածի դրույթները, որտեղ ամրագրված են դատարանի գործունեությունը մանրամասն կարգավորող նորմերը, նույնպես պարտադիր են դարձել մեր երկրի համար ։ Տվյալ դատարանի գործունեությունն առայժմ Հայաստանի Հանրապետությունում լայնորեն հայտնի չէ, ուստի այստեղ մենք հակիրճ կքննարկենք Եվրասիական տնտեսական միության դատարանի գործունեության կարգն ու գործունեության նպատակները:

Դատարանի իրավական կարգավիճակը սահմանվում է Եվրասիական տնտեսական միության դատարանի Ստատուտով (հավելված 2) ։ Դատարանի գործունեության հիմնական նպատակը միության անդամ պետությունների և մարմինների կողմից ԵԱՏՄ մասին պայմանագրի, միության շրջանակներում միջազգային պայմանագրերի, երրորդ կողմի հետ միության միջազգային պայմանագրերի և ԵԱՏՄ մարմինների որոշումների միատեսակ կիրառության ապահովումն է: Տվյալ դատարանի կազմի մեջ մտնում են 2-ական դատավորներ յուրաքանչյուր մասնակից պետությունից, որոնք նշանակվում են 9 տարի ժամկետով Եվրասիական տնտեսական բարձրագույն խորհրդի կողմից ։ Դատարանի նախագահը եւ նրա տեղակալն ընտրվում են հենց դատավորներով ՝ 3 տարի ժամկետով:

Արմեն Էդուարդի Թումանյանը և Էռնա Վլադիմիրի Հայրիյանը նշանակվել են Հայաստանի Հանրապետության դատավորներ ՝ Եվրասիական տնտեսական բարձրագույն խորհրդի ՝ պետությունների ղեկավարների մակարդակով որոշմանը համապատասխան: ԵՏՄ դատարանի կողմից կայացվող որոշումները պարտադիր ուժ կունենան Հայաստանի և ԵՏՄ մյուս անդամների համար ։ Բացի այդ, ԵԱՏՄ օրենսդրությունը նախատեսում է նաև դատարանի վճիռների հարկադիր կատարման մեխանիզմներ ։ Այս կապակցությամբ Ցանկանում եմ նշել, որ տվյալ մարմնի գործունեությունը կարող է մեծ դեր խաղալ հակասությունների վերացման գործում, որոնք գործնականում կարող են առաջանալ ԵԱՏՄ նորմատիվ բազայի բացերի պատճառով, ինչպես նաեւ կողմերի հնարավոր հակամարտությունների կարգավորման դեպքում ՝ հաշվի առնելով ԵԱՏՄ բոլոր անդամ երկրների, այդ թվում նաեւ Հայաստանի շահերը:

Դատարանի կազմը

Եվրասիական տնտեսական միության դատարանը գործերն ընդունում է իր քննությանը հետեւյալ կազմերում:

• Մեծ դատարանի կոլեգիայի;
• Դատարանի Կոլեգիայի;
• Դատարանի բողոքարկման պալատի;

Դատարանի կոլեգիայի կազմում ընդգրկվում է յուրաքանչյուր անդամ պետությունից մեկական դատավոր ՝ ըստ դատավորի ազգանվան ՝ սկսած ռուսական այբուբենի առաջին տառից։ Կոլեգիայի նիստերը համարվում են իրավազոր, եթե դրան ներկա է յուրաքանչյուր պետությունից մեկ դատավոր ։

Վերաքննիչ պալատը քննում է դատարանի կոլեգիայի որոշումները բողոքարկելու մասին դիմումները։ Դատարանի վերաքննիչ պալատի կազմում ընդգրկված են անդամ պետությունների դատարանի դատավորները, որոնք չեն մասնակցել գործի քննությանը, որի վերաբերյալ դատարանի կոլեգիայի որոշումը բողոքարկվում է ։ Նիստը համարվում է իրավազոր ՝ յուրաքանչյուր անդամ պետությունից մեկ դատավորի ներկայության պայմանով։ Անդամ պետությունների դիմումների վերաբերյալ գործերը Եվրասիական տնտեսական դատարանի կողմից քննվում են մեծ կոլեգիայի կազմում ։

Դատարանի իրավասությունը

Խոսելով Եվրասիական տնտեսական միության դատարանի իրավասության մասին ՝ միանգամից պետք է նշել, որ տվյալ մարմինը չունի միջազգային արբիտրաժային մարմնի բնույթ ։ Այն նաեւ կոչված չէ լուծելու այն վեճերը, որոնք բխում են անմիջականորեն առեւտրային գործունեության սուբյեկտների միջեւ ծագած գույքային վեճերից եւ, ԵԱՏՄ Դատարանի կանոնադրությանը համապատասխան, վնասների հատուցման բոլոր պահանջները կամ գույքային բնույթի այլ պահանջները թողնվում են առանց քննարկման:

Վեճի լուծման Միության դատարանի իրավասության առկայության հարցը լուծվում է Միության դատարանի կողմից ։ Դատարանի իրավասության մեջ են մտնում ԵԱՏՄ-ի մասին պայմանագրի, միության շրջանակներում միջազգային պայմանագրերի եւ անդամ պետության դիմումի վերաբերյալ Միության մարմինների որոշումների իրականացման հարցերով ծագող վեճերը:

• ԵԱՏՄ շրջանակներում միջազգային պայմանագրի կամ դրա առանձին դրույթների ՝ ԵԱՏՄ մասին պայմանագրին համապատասխանության մասին;
• այլ անդամ պետության կողմից պայմանագրի, ԵԱՏՄ շրջանակներում միջազգային պայմանագրերի և ԵԱՏՄ մարմինների որոշումների, ինչպես նաև նշված միջազգային պայմանագրերի և որոշումների առանձին դրույթների պահպանման մասին;
• Եվրասիական տնտեսական հանձնաժողովի որոշման կամ դրա առանձին դրույթների ՝ ԵԱՏՄ մասին պայմանագրին, ԵԱՏՄ շրջանակներում կնքվող միջազգային պայմանագրերին և ԵԱՏՄ մարմինների որոշումներին համապատասխանության մասին;
• ԵՏՀ գործողության (անգործության) վիճարկման մասին:

Տնտեսավարող սուբյեկտների, այսինքն ՝ իրավաբանական անձանց և անհատ ձեռնարկատերերի դիմումի հիման վրա քննվում են:

• ԵՏՀ որոշման կամ դրա առանձին դրույթների համապատասխանության մասին, որոնք անմիջականորեն առնչվում են ձեռնարկատիրական և այլ տնտեսական գործունեության ոլորտում տնտեսավարող սուբյեկտի իրավունքներին և օրինական շահերին, ԵԱՏՄ մասին պայմանագրին և ԵԱՏՄ շրջանակներում կնքվող միջազգային պայմանագրերին, եթե նման որոշումը կամ դրա առանձին դրույթները հանգեցրել են ԵԱՏՄ մասին պայմանագրով և ԵԱՏՄ շրջանակներում կնքվող միջազգային պայմանագրերով տրամադրված տնտեսավարող սուբյեկտի իրավունքների և օրինական շահերի խախտմանը;

Եվրասիական տնտեսական հանձնաժողովի գործողությունը (անգործությունը) վիճարկելու մասին, որն անմիջականորեն առնչվում է ձեռնարկատիրական եւ այլ տնտեսական գործունեության ոլորտում տնտեսավարող սուբյեկտի իրավունքներին եւ օրինական շահերին, եթե նման գործողությունը (անգործությունը) հանգեցրել է ԵԱՏՄ-ի մասին պայմանագրով եւ ԵԱՏՄ-ի շրջանակներում կնքվող միջազգային պայմանագրերով տնտեսավարող սուբյեկտի իրավունքների եւ օրինական շահերի խախտմանը:

Դատարանը իրավասու է միության մարմինների աշխատակիցների եւ պաշտոնատար անձանց, այդ թվում ՝ դատարանի դիմումի հիման վրա պարզաբանել հիմնական պայմանագրի, միության շրջանակներում կնքվող միջազգային պայմանագրերի եւ աշխատանքային իրավահարաբերությունների ոլորտում նրա մարմինների որոշումների դրույթները։ ԵԱՏՄ դատարանն իրականացնում է երրորդ կողմի հետ միության միջազգային պայմանագրի դրույթների պարզաբանումը, եթե դա նախատեսված է նման միջազգային պայմանագրով ։ Ընդհանուր առմամբ, դատարանի իրավասությանը կարելի է դասել նաեւ այլ վեճեր, որոնց լուծումը նախատեսված է երրորդ կողմի հետ միության միջազգային պայմանագրերով եւ միության անդամ պետությունների միջեւ ։

Վեճերի մինչդատական լուծման փորձը

Անհրաժեշտ է հիշել, որ սույն դատարան դիմելուց առաջ դիմողը պետք է քայլեր ձեռնարկի հարցը մինչդատական կարգով կարգավորելու համար խորհրդակցությունների, բանակցությունների կամ այլ եղանակներով և դրա համար դիմի ԵԱՏՄ պետությանը կամ ԵՏՀ-ին: Եթե վերը նշված դիմումի օրվանից սկսած 3 ամսվա ընթացքում վեճը չի հաջողվել լուծել կամ հանձնաժողովը որոշում չի կայացրել, ապա դիմումատուն իրավունք է ստանում դիմել ԵԱՏՄ դատարան։ Կողմերի փոխադարձ համաձայնության առկայության դեպքում դիմումը կարող է ներկայացվել նաեւ մինչեւ 3-ամսյա ժամկետի ավարտը։

Դատավարություն Եվրասիական տնտեսական միության դատարանում

Դատաքննությունը հիմնվում է դատավորների անկախության, քննության հրապարակայնության, հրապարակայնության, վեճի կողմերի հավասարության, մրցակցության եւ կոլեգիալության սկզբունքների վրա: Եվրասիական տնտեսական միության դատարանում արդարադատություն իրականացնելիս կիրառվող մանրամասն կանոնները ամրագրված են դրա կանոնակարգում ։ Դատական գործընթացն ընթանում է ռուսերեն լեզվով, սակայն կողմերից յուրաքանչյուրն իրավունք ունի անհրաժեշտության դեպքում թարգմանիչ հրավիրել ։ Դատարանը կարող է գործերի քննության համար անհրաժեշտ նյութեր պահանջել դատարան դիմող տնտեսավարող սուբյեկտներից, անդամ պետությունների լիազոր մարմիններից ու կազմակերպություններից, ինչպես նաև ԵԱՏՄ մարմիններից ։

Դատավարությունն իրականացվում է վեճի կողմերի, դիմողի, նրանց ներկայացուցիչների, փորձագետների, ներառյալ ՝ մասնագիտացված խմբերի փորձագետների, մասնագետների, վկաների եւ թարգմանիչների մասնակցությամբ ։ Գործին մասնակցող անձինք օգտվում են դատավարական իրավունքներից եւ ընթացակարգային պարտականություններ են կրում կանոնակարգին համապատասխան: Եթե անդամ պետությունը կամ ԵՏՀ-ն կարծում է, որ վեճի Վերաբերյալ որոշումը կարող է շոշափել իրենց շահերը, ապա նրանք կարող են դիմել Գործին որպես վեճի շահագրգիռ կողմ մտնելու թույլտվության միջնորդությամբ: Տուրքը տնտեսավարող սուբյեկտի կողմից վճարվում է մինչեւ դատարան դիմում ներկայացնելը: Գործի քննության ցանկացած փուլում վեճը կարող է կարգավորվել վեճի կողմերի կողմից հաշտության համաձայնագրի կնքման, դիմումատուի կողմից իր պահանջներից հրաժարվելու կամ դիմումը հետ կանչելու միջոցով:

Դատարանի ակտերը

Գործի քննության արդյունքներով ԵԱՏՄ դատարանը դիմումը ստանալու օրվանից սկսած 90-օրյա ժամկետում կայացնում է որոշում կամ խորհրդատվական եզրակացություն (որը կրում է խորհրդատվական բնույթ): Շահագրգիռ սուբյեկտը դատարանի որոշումը Եվրասիական տնտեսական բարձրագույն խորհուրդ, այսինքն ՝ պետությունների ղեկավարներին չկատարելու դեպքում ՝ որոշումն ի կատար ածելու նպատակով։ ԵԱՏՄ Դատարանի ակտերը ենթակա են հրապարակման դատարանի պաշտոնական տեղեկագրում և դատարանի պաշտոնական ինտերնետային կայքում: